Kafkaslarda Tasavvuf ve Azerbaycan'da Nakşibendîlik-Hâlidîlik

Nakşibendîler asırlar boyunca Müslüman toplumları derinden etkileme gücüne sahip manevî dinamizm ve sosyal tasavvur özelliğine sahip olagelmiştir. Pek çok İslâm toplumu Nakşibendîliğin sunduğu âdâb, prensipler ve kurumlar sayesinde kendi medeniyetlerini inşa etmeye çalışmıştır. Kurucu ilkeleri gereği Nakşibendîlik sahip olduğu değerler, kurumlar, sosyal organizasyonlar ve önemli âlimler vasıtasıyla içinde yaşadığı toplumun millî-manevî ihyası için gayret göstermiştir. Ayrıca Nakşibendîlik, Kur'ân ve Sünnet ekseninde bir hayat tarzını İslam toplumunun bekâsı ve vahdeti için bir şart olarak görmekle birlikte tarikatı da şeriatın tamamlayıcısı olarak değerlendirmiştir. Tarikatın sosyo-dinî hayata katkısı Hâlidî Nakşibendîliği'nde daha da belirgin hale gelmiş, Hâlidî şeyhlerinin organizasyon becerileri sayesinde Nakşibendî tefekkürü kısa zamanda Mezopotamya, Anadolu ve Kafkaslarda yayılmıştır.